مطالعه تطبیقی راه های تجاری و نقش قلاع نظامی بر پیشرفت تجارت منطقه ای و فرامنطقه ای شمال غرب ایران در دوره ی اسلامی (با مطالعه موردی شهرستان کوثر در استان اردبیل)

از جمله نقاط کلیدی در مطالعات باستان شناسی دوره اسلامی استان اردبیل، مناطق جنوبی آن شامل شهرستان های خلخال و کوثر است که به جهت موقعیت سوق الجیشی مناسب عامل ارتباط مناطق مرکزی ایران با دشت اردبیل، دشت مغان و منطقه ی قفقاز بوده است. در این راستا سؤالات متعددی مطرح است که مهم ترین آن ها شامل، 1) چه مدارک باستان شناختی در زمینه ی اهمیت منطقه ی شهرستان کوثر و موقعیت مناسب ارتباطی این منطقه وجود دارد؟ 2) تأثیر موقعیت سوق الجیشی در تشکیل راه های تجاری و امکانات بین راهی شهرستان کوثر چیست؟ روش تحقیق در این پژوهش از نوع توصیفی ـ تحلیلی بوده و با استفاده از پژوهش های میدانی (بررسی، شناسایی و مستندنگاری یافته های باستان شناسی) و مطالعات کتابخانه ای (به ویژه متون مورخان و جغرافیانویسان دوره ی اسلامی) بوده است. مهم ترین راه های شناسایی شده در این شهرستان، جاده ی فرامرزی قفقاز و دو مسیر مواصلاتی گیلان و آذربایجان می باشد. مطالعه ی متون و یافته های باستان شناسی نشان می دهد «قاباق قلعه فیروزآباد» مهم ترین قلعه ی نظامی منطقه است؛ این قلعه از یک سو با برقراری امنیت زمینه های لازم برای ایجاد امکانات بین راهی متعدد در این شهرستان را فراهم و از این طریق باعث تسهیل و افزایش ارتباطات تجاری فرامنطقه ای این حوزه ی فرهنگی شده است. مکان گزینی قلعه های استحکاماتی در مناطق با موقعیت استراتژیک، از یک طرف با اهداف حفظ مالکیت خرد (درون منطقه ای) و از طرف دیگر با ایجاد امنیت راه های تجاری باعث حفظ منافع ملی و مالکیت کلان (برون منطقه ای) شده است. مهم ترین دستاوردهای پژوهش حاضر، شناسایی یک مسیر تجاری (جاده ی قفقاز) و دو مسیر مواصلاتی (بین آذربایجان و گیلان) و امکانات بین راهی مرتبط با آن ها، پل قیزکورپوسی، استراحتگاه قوش قایاسی، کاروانسرای آرپاچایی، کاروانسرای شاه عباسی و چندین راه نشان در منطقه است. نتایج پژوهش حاضر، نشان می دهند که الگوی پراکنش آثار دوره ی اسلامی منطقه ی مورد بحث، تحت تأثیر جغرافیای محیطی همچون معابر و رودخانه ها، راه ها و حفظ حاکمیت سرزمینی خرد و کلان قرار دارد.